STORCZYKOWE WARIATKOWO

Z cyklu: ATLAS DZIWADEŁ - ROŚLINY

Storczykowate potrafią zadziwić, a nawet rozśmieszyć. Ta niezwykła rodzina roślin okrytonasiennych liczy sobie prawie 1000 rodzajów i pomiędzy 30 a 40 tysięcy gatunków. Jej przedstawicieli znajdziemy na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, aczkolwiek 95% gatunków żyje w strefie tropikalnej. I większość z nich robi biologiczne tricki.

Kwiat wanilii płaskolistnej

Gros storczyków to epifity, czyli rośliny rosnące na innych roślinach, stanowiących dla nich tylko podpory (a nie organizmy żywicielskie). W tej grupie znajdziemy gatunki o najbardziej okazałych, barwnych kwiatach. Druga grupa storczyków to geofity - rośliny zakotwiczone w glebie i spędzające zimę pod ziemią w postaci organów przetrwalnikowych, jak kłącza czy bulwy. Jest ona charakterystyczna dla stref klimatu umiarkowanego oraz chłodnego i zawiera zarówno gatunki ze wspaniałymi kwiatami (np. obuwiki), jak i zupełnie niepozorne (potrostki). Wśród storczyków można spotkać również liany - pnącza o zdrewniałych łodygach. Ich przykładem jest wanilia.

Niewątpliwie, storczyki są piękne i różnorodne. Ale czym zadziwiają? Albo rozśmieszają? Zacznijmy od planu budowy kwiatu. Działek kielicha (ang. sepal) jest zawsze 3. Są równej wielkości i ludzie nagminnie mylą je z płatkami korony. Płatków korony  (ang. petal) też jest zawsze 3. Jeden z nich, zwany warżką (ang. lip), jest wyraźnie większy, z reguły  urozmaicony plamkami i włoskami, i najczęściej zwisa w dół - to powabnia i lądowisko dla owadów. Pręciki zrośnięte są ze słupkiem w tzw. prętosłup (ang. column) - a więc można powiedzieć, że męskie i żeńskie organy płciowe stanowią anatomiczną jedność. Co więcej, organy płciowe storczyków mają rozmaite dziwaczne wyrostki, co czyni akt zapylenia wielce wyrafinowanym, zaś ich obecność ma sprzyjać obcopylności i zapobiegać samozapyleniu. Często daje to wrażenie dziwacznego wyglądu kwiatu.

Budowa kwiatu storczyka (źródło: Jose Pestana via

http://www.flickr.com/photos/jpestana/12361815324/)

KUBEŁEK NA OWADY

Storczyki z rodzaju Coryanthes, pochodzące z centralnej i południowej Ameryki, wyspecjalizowały się w chwytaniu w pułapkę zapylających je pszczół storczykowych. Co trzeci kwiat wydziela płyn, zbierający się w warżce ukształtowanej jak wiaderko. Produkuje też woskowatą wydzielinę o bardzo silnym zapachu, który przyciąga samce pszczół. Samce zbierają tę wydzielinę i magazynują we włoskach na tylnych odnóżach, by potem oczarowywać zapachem samice. Jednak podczas zbierania zdarzają sie wypadki - niektóre samce wpadają do "wiaderka", a gdy usiłują się wygramolić, sprytny kwiat oblepia je kleistym pyłkiem. Owad może odzyskać wolność dopiero, gdy wyschnie na nim klej przytwierdzający pyłek do tułowia. A potem przenosi się na inny kwiat i go zapyla, kiedy zaś się naje i nazbiera pachnącego wosku, leci na spotkanie z samicą.

Coryanthes mastersiana (źródło: http://picssr.com/photos/orquideologia/interesting)

Polskim przykładem storczyka zastawiającego pułapkę na zapylacza jest obuwik pospolity. Wydziela on miły, cytrynowo-waniliowy zapach wabiący pszczolinki. Jego warżka zwinięta jest w coś na kształt sabota o bardzo śliskim wnętrzu. Gdy owad wpadnie "do buta", może wydostać się tylko jedną drogą, gwarantującą wykonanie dwóch ważnych czynności w odpowiedniej kolejności: najpierw odbywa się zostawienie na znamieniu słupka pyłku przyniesionego z innego kwiatu, potem zaś pobranie nowej porcji pyłku, który będzie przeniesiony na kolejny kwiat.

   

Obuwik pospolity

SEKSUALNE OSZUSTWA

Jednym ze sprytniejszych sposobów wabienia owadów-zapylaczy przez kwiaty jest udawanie partnera seksualnego. Celują w tym storczyki z rodzaju dwulistnik. Warżka kwiatu dwulistnika muszego barwą, kształtem, zapachem i owłosieniem przypomina samicę grzebacza, owada błonkoskrzydłego. Samiec grzebacza siada "na samicy" i próbuje z nią kopulować, przy okazji zapylając kwiat. Podobnie wabią zapylaczy liczne inne dwulistniki, np. pszczeli i pajęczy (tu nazwy wskazują na odpowiednie stawonogi), czy też dwulistnik naśladownik, udający samicę osy o nazwie smukwa. Znamienne jest to, że oszukańcze storczyki uwalniają wonne substancje, odbierane przez zapylaczy jak feromony płciowe, czyli jak specjalne substancje sygnałowe wydzielane przez owady w celu zakomunikowania potencjalnym partnerom gotowości do rozrodu.

 

Dwulistnik muszy                                         Dwulistnik pszczeli 
(fot. Hans Hillewaert, Wikimedia Commons) (fot. Marek Mazur, https://www.bio-forum.pl)

 

Dwulistnik pajęczy                     Dwulistnik naśladownik 

(źródło: www.Bio-Foto.com)                     (fot. Mario A. Diges)

STORCZYKOWE ILUZJE

Skomplikowane formy i rozmaite barwy płatków powodują, iż kwiaty storczyków potrafią wprawić w zdumienie swym podobieństwem nie tylko do owadów, lecz także do ptaków i innych zwierząt, a nawet ludzi. Czy potrafisz powiedzieć, co dokładnie przypominają storczyki na poniższych fotografiach? (*Odpowiedzi znajdziesz na końcu artykułu). 

1 - Caladenia melanema                           2 - Calochilus paludosus

 

3 - Dracula sp.                      4 - Dracula simia

5 - Pecteilis radiata                                              6 -  Orchis italica

7 - Caleana major                                             8 - Peristeria elata

9 - Arachnis sp.                                                10 - Diuris carinata

 

11 - Anguloa uniflora                                      12 - Phalaenopsis amabilis

13 - Ophrys bombyliflora                                        14 - Bulbophyllum frostii

15 - ?????????????????????                          16 - Calceolaria uniflora

17 - Habenaria grandifloriformis

18 - Anoectochilus setaceus  

19 - ?????????????????????????

20 - Psychopsis papilio

21 - Elleanthus amethystinus               22 - Restrepia sp.

STUDIUM DZIWNYCH FORM

W naturze można spotkać jeszcze inne wariacje na temat kwiatu storczyków, który przecież i tak ma nietypową budowę. Czemu służą te dziwactwa? Z pewnością chodzi o jakieś oszustwa, pułapki i zapylanie. A oto niektóre z ciekawszych wariacji:

Dendrobium spectabile (źródło: cloudmind.info)

Bulbophyllum retusiusculum (źródło: en.wikipedia.org)

 

z lewej - Bulbophyllum habrotinum (źródło: www.aboutorchids.com)
z prawej - Bulbophyllum medusae (źródło: en.wikipedia.org)

Bulbophyllum falcatum (źródło: en.wikipedia.org)

Bulbophyllum binnendijkii - (źródło: pl.pinterest.com)

Oberonia setigera (źródło: www.aboutorchids.com)

Habenaria medusa (źródło: www.aboutorchids.com)

Cryptostylis leptochila (źródło: morselsandscraps.wordpress.com)

Masdevallia caudivolvula (źródło: www.aboutorchids.com)

Masdevallia glandulosa (źródło: www.aboutorchids.com)

Masdevallia rosea (źródło: commons.wikimedia.org/wiki)

Masdevallia trifurcata (źródło: commons.wikimedia.org/wiki)

Elleanthus caravata (żródło: www.pinterest.com)

? - (źródło: www.messersmith.name/wordpress)

Ponthieva maculata (źródło: pl.wikipedia.org)

Caladenia lobata (źródło: www.waratahsoftware.com.au)

Dendrophylax lindenii (źródło: www-tumblr-com)

Na zakończenie należy dodać, iż generalnie storczyki należą do roślin zagrożonych wymarciem, m.in. z powodu niszczenia ich siedlisk - lasów tropikalnych lub wilgotnych łąk, a także stosowania w rolnictwie środków chemicznych przeciw owadom (insektycydów), które redukują liczbę zapylaczy. A skoro główną przyczyną zagrożenia jest działalność człowieka, to może warto byłoby zrezygnować z ekspansji terytorialnej i chemizacji rolnictwa na rzecz tych ślicznych i "sprytnych" stworzeń, które nie potrafią krzyczeć ani uciekać, więc giną w milczeniu?

© Agata A. Konopińska

Bibliografia:
1) D. L. Szlachetko (2009) Flora Polski - storczyki, wyd. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2009.
2) M. Fiedor, strona poświęcona storczykom - www.storczyki.com
3) S. Czachorowski, blog przyrodniczy - http://czachorowski1963.blogspot.com
4) M. Morgan, blog "My growing passion" - www.growingpassion.org
5) 48 Unique Flowers That They Forgot How To Be Flowers - cloudmind.info

ŹRÓDŁA ZDJĘĆ 1-22:
1 - www.pinterest.com; 2 - everything-orchids.com; 3 - www.atomica.com;
4 - www.lifebuzz.com; 5 - orchidflowers.wordpress.com; 6 - www.pinterest.com;
7 - www.gardeningoncloud9.com; 8 - www.ebay.com; 9 - www.messersmith.name/wordpress;
10 - Wikimedia Commons (autor Gnangarra); 11 - cloudmind.info; 12 - www.earthporm.com;
13 - flowerpowerwro.pl; 14 - oddstuff-magazine.com; 15 - www.w-ogrodzie.com;
16 - www.seedsofeaden.com; 17 - cloudmind.info; 18 - cloudmind.info;
19 - www.bcliving.ca; 20 - cloudmind.info; 21 - www.orchidspecies.com;
22 - www.aboutorchids.com

STORCZYKOWE STRONY:
www.storczyki.pl (galeria, ciekawostki)
www.storczyki.org.pl (galerie)
www.polskie.storczyki.org.pl (polskie storczyki, atlas)

-----------------------------------------------------------------------------------------
*) odpowiedzi: 1 - baletnica, 2 - brodacz, 3 - groźny goryl, 4 - pawian, 5 -  biała czapla, 6 -  nagi mężczyzna/małpa, 7 - kaczka w locie, 8 - biała gołębica, 9 - pająk (lub rozgwiazda), 10 - osiołek/bratek, 11 - niemowlak w beciku, 12 - głowa tygrysa, 13 - Pszczółka Maja (lub Kaczka Dziwaczka), 14 -  pantofelki, 15 - - drapieżne ptaki w locie, 16 - ufoludek z miską, 17 - ćma, 18 - skorpiony/królowe mrówek, 19 - klaun pokazujący język, 20 - motyl (z wyciągniętą ssawką), 21 - misie, 22 - owad (chrząszcz).